રિપોર્ટ… ડેવિડ પટેલ.
મહાત્મા ગાંધીના જીવનની રસપ્રદ હકીકતો, જે તમને જાણતા નહી હો.એક વાર જરૂર વાંચવી જોઈએ.
આજે રાષ્ટ્રના પિતા, મહાત્મા ગાંધીની જન્મજયંતિ છે, જેમણે શાંતિ અને અહિંસાના વિશ્વને શીખવ્યું છે. આ ખાસ પ્રસંગે, અમે તમને તેના જીવન સંબંધિત કેટલીક રસપ્રદ હકીકતો જણાવીશું.
મહાત્મા ગાંધીને બ્રિટિશ શાસનના વિરોધે ભારતીય રાષ્ટ્રીય આંદોલનનો નેતા અને રાષ્ટ્ર્પિતા ગણયું છે. એમનો પૂરો નામ મોહનદાસ કરમચંદ ગાંધી હતો. મહાત્મા ગાંધી નો જન્મ 2 ઓકટોબર 1869ને ગુજરાતના પોરબંદર નામના સ્થાને થયું હતું . એમના પિતાનો નામ કરમચંદ ગાંધી હતો. મોહનદાસની માતાનો નામ પુતલીબાઈ હતું જે કરમચંદ ગાંધીની ચોથી પત્ની હતી. મોહનદાસ પોતાના પિતાની ચોથી પત્નીની આખરે સંતાન હતી. મે 1883 માં, તે 13 વર્ષનો હતા જ્યારે તેમણે કસ્તુરબા માખણજી નામની છોકરી સાથે લગ્ન કર્યા, જે પણ 13 વર્ષની હતા, આ લગ્ન તેમના માતાપિતા દ્વારા ગોઠવવામાં આવ્યા હતા. તેમને મળીને ચાર પુત્રો હતા, હરિલાલ (1888), મણિલાલ (1892), રામદાસ (1897), દેવદાસ (1900). ડર્બનથી પ્રિટોરિયા સુધીની મુસાફરીમાં, તેમને “કોર્ટમાં પાઘડી ઉતારવાનું કહેવામાં આવ્યું” થી “યુરોપીયન મુસાફરો માટે જગ્યા બનાવવા માટે કારના ફૂટબોર્ડ પર મુસાફરી કરવા” થી ઘણો સામનો કરવો પડ્યો, પરંતુ તેમણે ના પાડી. તેને ટેક્સી ડ્રાઈવર દ્વારા મારવામાં આવ્યા અને તેને ફર્સ્ટ ક્લાસ ડબ્બામાંથી બહાર ફેંકી દીધા પરંતુ આ ઘટનાઓએ તેને મજબૂત બનાવ્યો અને તેને ન્યાય માટે લડવાની તાકાત આપી. તેમણે અન્ય લોકોને તેમના અધિકારો અને ફરજો વિશે શિક્ષિત કરવાનું શરૂ કર્યું. જ્યારે તેમણે ભારતીયોને મત આપવાના અધિકારથી વંચિત કરવાના બિલ વિશે જાણ્યું, ત્યારે તે સમય હતો જ્યારે અન્ય લોકોએ તેમને તેમના તરફથી લડત ચલાવવાની વિનંતી કરી. આખરે જુલાઈ 1894 માં 25 વર્ષની ઉંમરે તેઓ એક નિપુણ રાજકીય પ્રચારક બન્યા.સત્યના પ્રયોગો કે સત્યના પ્રયોગો અથવા આત્મકથા પુસ્તક ગાંધીજીએ પોતાના જીવનમાં કરેલા પ્રયોગો અને મેળવેલા અનુભવો વિશે લખેલી કથા છે. જેમાં તેમના બાળપણથી લઈને ૧૯૨૦ સુધીની એમની જિંદગીને પ્રયોગો સ્વરૂપે વર્ણવી લીધી છે. નવજીવન પ્રકાશન મંદિર, અમદાવાદ દ્વારા સૌ પ્રથમ ૧૯૨૭માં આ પુસ્તક પ્રકાશિત કરવામાં આવ્યું હતું. કેમકે ગાંધીજીએ પોતે પોતાના જીવનના પ્રસંગો વર્ણવ્યા છે, આ એક સામાન્ય પુસ્તક ન રહેતા તેમની આત્મકથા બની છે.
ગાંધીજી ની આત્મકથા “સત્યના પ્રયોગ’માં જણાવે છે કે મહાત્મા ગાંધી તેમના બાળપણમાં અત્યંત શરમાળ હતા. 10 વર્ષની ઉંમર પછી તેમણે ઘણી શાળાઓ બદલી. તેની પરીક્ષા પરિણામ 40-50% વચ્ચે હતું. એટલું જ નહીં, તેઓ શાળામાંથી ભાગી જતા હતા જેથી તેઓને કોઈની સાથે વાત ન કરવી પડે. સમાચાર મુજબ, મહાત્મા ગાંધીનો શ્રેષ્ઠ મિત્ર ઉચ્ચ શાળામાં મુસ્લિમ હતા. તેમજ તેમના વડા માસ્ટર પારસી હતા. તેની શાળાનું નિર્માણ એક નવાબ દ્વારા કરવામાં આવ્યું હતું. આ રીતે ગાંધીજીનું બાળપણ ઘણા ધર્મો વચ્ચે પસાર થયું અને તેનો પ્રભાવ તેમના જીવન પર રહ્યો. મહાત્મા ગાંધીએ દાંડી યાત્રા પહેલા પણ પદયાત્રા કરી હતી. ઇંગ્લેંડમં કનૂનના અધ્યયન દરમિયાન, તેને દરરોજ 8 થી 10 કિલોમીટર ચાલવું પડતું હતું. એવું કહેવામાં આવે છે કે આ કારણે ગાંધીજીને પદયાત્રા કરવામાં આટલી મુશ્કેલી નહી થઈ. 1931 ઇંગ્લેન્ડની સફર દરમિયાન, મહાત્મા ગાંધીએ રેડિયો પર અમેરિકામાં પ્રથમ વખત ભાષણ આપ્યું હતું. તેમણે રેડિયો પર પહેલો શબ્દ આપ્યો કે ‘મારે તેને (માઇક્રોફોન) માં બોલવું પડશે? (મારે આ વસ્તુમાં બોલવું પડશે?) એવું કહેવામાં આવે છે કે એકવાર તેના જૂતા ચાલતા ટ્રેનથી નીચે પડી ગયા. તેણે તરત જ ટ્રેન નીચે તેના બીજા જૂતા ફેંકી દીધો. ત્યાં હાજર લોકો પૂછવા પર તેઓએ કહ્યું કે ‘એક જૂતા મારા અને તેના (જેને બીજો જૂતા મળશે એ) કોઈ કામ નહી આવશે. ‘હવે ઓછામાં ઓછું તે વ્યક્તિ બંને જૂતા પહેરી તો શકશે’. મહાત્મા ગાંધી સમયના પાબંદ હતા. તેઓ હંમેશા તેની સાથે એક ઘડિયાળ રાખતા હતા. તેમની હત્યાના થોડા સમય પહેલા, તે આ હકીકત વિશે ખૂબ જ પરેશાન હતા કે તે પ્રાર્થનાસભામાં 10 મિનિટ મોડીથી પહોંચ્યા હતા.
મોહનદાસ કરમચંદ ગાંધીને રાષ્ટ્રના પિતાનું શિર્ષક સુભાષ ચંદ્ર બોસે આપ્યું હતું.ગાંધીજીને 1948 માં નોબેલ પુરસ્કાર આપવા માટે ચૂંટવામાં આવ્યા હતા, પરંતુ અગાઉ તેમની હત્યા કરવામાં આવી હતી. સ્વીડિશ એકેડેમીએ કોઈને પણ એ એવોર્ડ આપ્યો નથી કે નોબલ કમિટી કોઈ પણ ‘જીવંત’ ઉમેદવારને લાયક હોવાનું માનતો નથી.મહાત્મા ગાંધીએ તેમની આત્મકથા ગુજરાતી ભાષામાં લખી. રવિન્દ્ર નાથ ટાગોર દ્વારા ગાંધીને ‘મહાત્મા’ નું બિરુદ આપવામાં આવ્યું હતું.
ઓક્ટોબર 2 ના રોજ, યુએનએ ગાંધીજીની જન્મ જયંતિને ‘વિશ્વ દિવસ’ તરીકે ઉજવણીની જાહેરાત કરી હતી.
ટ્રેનની મુસાફરી નો પ્રસંગ કહેતો
તેમણે કહ્યું હતું કે એક વાર રાતની ટ્રેનમાં મારે મારા વતન સાવરકુંડલા જવાનું હતું. મારે ત્યાં આવેલા બે મહેમાનો પણ મારી સાથે આવવાના હતા, આમાંના એક સ્નેહી રિઝર્વેશન કરાવવા સ્ટેશને ગયા. રિઝર્વેશનના ફોર્મમાં નામ, જાતિ અને ઉંમર દર્શાવવાનાં હોય છે. મારા નામ કે મારી જાતિ અંગે મૂંઝવણ અનુભવવાનું સ્નેહી માટે કશું કારણ નહોતું, પરંતુ મારી ઉંમર અંગે એમને ખરે જ મૂંઝવણ થઈ. રિઝર્વેશન કરાવવા માટે એ નીકળ્યા ત્યારે હું એમને મારી ઉંમર કહેતાં ભૂલી ગયો અને એ પૂછતાં ભૂલી ગયા. અનુમાનને આધારે એમને મારી ઉંમર લખવાની થઈ. એ ખરે જ મૂંઝાયા. રિક્ષામાં ઘેર પૂછવા આવે તો એક રિઝર્વેશન જેટલો ખર્ચ વધુ થાય ને બસમાં આવે તો રિઝર્વેશનની બારી બંધ થઈ જાય. પ્રોફેસર ન હોવા છતાં એમને ટેલિફોન કરવાનું સૂઝ્યું નહીં. અનુમાનને આધારે એમણે મારી ઉંમર લખવાનો નિર્ણય કર્યો. હું નાનો હતો ત્યારથી મોટો દેખાઉં છું ને મોટો થયા પછી વધુ મોટો દેખાઉં છું. મારા આ દેખાવે એમને ગેરમાર્ગે દોર્યા. વળી કમરનો દુખાવો, ઢીંચણનો દુખાવો, હાર્ટની તકલીફ, જતા રહેલા માથાના વાળ – આ બધા સાંયોગિક પુરાવાઓની એમણે મદદ લીધી. મારી ઉંમરમાં એમણે દસકો ઉમેરી દીધો. સાઠને બદલે એમણે મારી ઉંમર સિત્તેર વર્ષ દર્શાવી. હું સ્ત્રી નથી એટલે મારી ઉંમર છે એના કરતાં કોઈ વધુ કહે કે માને એ સામે હું ક્યારેય વાંધો નથી લેતો. પણ આ ભૂલને કારણે કેવી આફતનો સામનો કરવાનો આવવાનો છે એની એમને કે આ આફત ઊભી થઈ ત્યાં સુધી મને સહેજે કલ્પના નહોતી.
રાત્રે ટ્રેન આવી ત્યારે ડબાનો નંબર જોવા મેં ટિકિટ જોઈ અને હું ચમક્યો. મારા સીટ નંબર સામે 70 વર્ષ દર્શાવેલાં હતાં. સિનિયર સિટીઝન તરીકે કન્સેશનનો લાભ આપવામાં આવ્યો હતો. મેં સ્નેહીનું ધ્યાન દોર્યું. સ્નેહીએ કહ્યું, ‘ખોટું કન્સેશન લેવાનો આપણો ઈરાદો નહોતો, પરંતુ ભગવાન તમને કન્સેશનનો લાભ અપાવવા ઈચ્છતા હશે એટલે એમણે મારી પાસે ભૂલ કરાવી. હવે ભગવાનની ઈચ્છાને માન આપો. કન્ડકટરને કશો વહેમ જશે નહીં. એ તમને સહેલાઈથી સિત્તેરના માની લેશે.’હું શુદ્ધ-અણિશુદ્ધ-પરિશુદ્ધ પ્રામાણિક છું એવો દાવો મારાથી થઈ શકે તેમ નથી પણ ક્યારેક ક્યારેક અકાળે અસ્થાને મને ગાંધી-ઍટેક આવી જાય છે. આજે પણ એવું જ થયું. લગભગ ટ્રેન ઊપડવાના સમયે કંડકટર આવ્યા. ટિકિટ એમના હાથમાં આપતાં પહેલાં મેં એમને કહ્યું : ‘સાહેબ, આ ટિકિટ લેવામાં ભૂલ થઈ છે. મારી ઉંમર સાઠને બદલે સિત્તેર લખાવી છે. પરિણામે મને કન્સેશનનો ખોટો લાભ મળ્યો છે. આપ એટલી રકમ મારી પાસેથી લઈ લો.’ કંડકટર દિગ્મૂઢ બનીને મારી સામે જોઈ રહ્યા. પાગલખાનામાંથી છૂટીને સીધો આ ટ્રેનમાં બેઠો હોઉં એવી શંકા એમને પડી હોય એવું લાગ્યું. એમણે કહ્યું : ‘તમે સાચું બોલ્યા એટલે દંડ તો નહીં કરું, પણ આ ટિકિટ હવે નકામી કહેવાય. રેલવેના કાયદા પ્રમાણે તમે અત્યારે ટિકિટ વગરના કહેવાવ. એટલે તમે જઈને નવી ટિકિટ લઈ આવો. હું તમને નવું રિઝર્વેશન આપું.’ હવે દિગ્મૂઢ થવાનો વારો મારો હતો. ટિકિટ મારા હાથમાં હતી અને છતાં રેલવેના કાયદા પ્રમાણે હું ટિકિટ વગરનો હતો ! ખરેખર તો હું બુદ્ધિ વગરનો હતો એવું મને લાગવા માંડ્યું, એટલામાં બાજુવાળા એક પેસેન્જરે કહ્યું, ‘સાહેબ ! આવી બધી બબાલ કરવા કરતાં પચાસ રૂપિયા લઈને જવા દો ને !’ આ સાંભળી કંડકટર બોલ્યા, ‘આ વાત જો આમણે કરી હોત તો મેં દંડ ફટકાર્યો જ હોત. આટલી નોકરીમાં મેં ક્યારેય હરામની પાઈ લીધી નથી.’ સરકારી ખાતામાં ખાતા ન હોય એવાં માણસો એવી સાંકડી લઘુમતીમાં છે કે આવો કોઈ માણસ મળે ત્યારે આપણને સાશ્ચર્યાનંદ થાય છે.
એક વાર ‘નો પાર્કિંગ’ના બોર્ડના થાંભલાને અડાડીને જ મેં સ્કૂટર પાર્ક કર્યું હતું. ગુનો કરવાનો મારો કોઈ ઈરાદો નહોતો, પણ ધૂનમાં ને ધૂનમાં મેં બોર્ડ વાંચ્યું જ નહોતું. કામ પત્યા પછી હું પાછો ફર્યો ત્યારે ટ્રાફિક પોલીસ મારી રાહ જોઈને જ ઊભી હતી. કોઈ આપણી રાહ જોતું હોય એ આપણને ગમે જ, પણ એ વખતની સ્થિતિ અવશ્ય અણગમતી હતી. આવું થાય ત્યારે દસ-વીસ રૂપિયા પકડાવી દેવાના (આ વીસ વર્ષ પહેલાંનો ભાવ છે). નામ લખે ને કોર્ટમાં જવું પડે તો દંડ તો આટલો જ થાય, પણ હેરાનગતિ કેટલી બધી થાય ! આવી સલાહ મેં સ્કૂટર લીધું ત્યારથી જ વ્યવહારદક્ષ મિત્રો આપતા રહ્યા છે. મિત્રોની સલાહ યાદ આવતાં મેં ખિસ્સામાં હાથ નાખ્યો. ટ્રાફિક પોલીસે કડક અવાજે કહ્યું : ‘ખિસ્સામાંથી હાથ બહાર કાઢી લો. હું લાંચ લેતો નથી.’ એ વખતે પણ મને આવો જ આનંદ થયેલો. મેં કન્ડકટરને કહ્યું, ‘સાહેબ, હું આપને શરણે છું. આપ કહેશો તેમ કરીશ, પણ મને કમરનો દુખાવો છે. ઢીંચણનો વા છે, હાર્ટની તકલીફ છે. દસ પ્લૅટફૉર્મ ઓળંગી ટિકિટ લેવા જવાનું અઘરું છે અને ટ્રેન ઊપડવાનો સમય પણ થયો છે.’ મેં આટલું કહ્યું ત્યાં ટ્રેનની વ્હિસલ વાગી. કન્ડકટરે કહ્યું : ‘તમે સાચું બોલ્યા એટલે તમને મુશ્કેલીમાં મૂકતાં મને દુઃખ થાય છે, પણ રેલવેના કાયદાનું પાલન કરવાની મારી ફરજ છે. એમ કરો, હું તમને ગાંધીગ્રામ સ્ટેશન સુધી મફત લઈ જાઉં. આમ જોકે ખોટું છે, પણ ભવિષ્યમાં તમે સાચું બોલતાં બંધ ન થઈ જાવ એ વાસ્તે હું એટલું કરીશ. ગાંધીગ્રામ સ્ટેશને ઊતરી તમે ટિકિટ લઈ આવો.’
‘ગાંધીગ્રામ તો ગાડી બે-ત્રણ મિનિટ જ ઊભી રહે છે. હું નાનો હતો ત્યારે દોડવામાં ઈનામો પણ મળતાં હતાં. એ ઈનામો સાચવી રાખ્યાં છે. પણ હવે દોડવામાં….’
‘તમે ચિંતા ન કરો. તમે ટિકિટ લઈને પાછા આવો ત્યાં સુધી ગાડી ન ઊપડે એવું કરીશ.’ કન્ડકટરસાહેબે મને ધીરજ બંધાવી. જૂના જમાનામાં કોઈ રાજાને ટ્રેનમાં જવાનું થતું ત્યારે રાજા સ્ટેશને ન આવે ત્યાં સુધી ટ્રેન ઊપડતી નહીં. આજે એક પ્રજાજનને આ બહુમાન આપવામાં આવી રહ્યું હતું, પણ આ બહુમાન માણી શકું એવી મારી માનસિક સ્થિતિ નહોતી.
કાલુપુરથી ઊપડેલી ટ્રેન ગાંધીગ્રામ સ્ટેશને આવીને ઊભી રહી. જે સ્નેહીએ ઉંમર લખાવવામાં ગોટાળો કર્યો હતો એ પ્રાયશ્ચિત કરવા એમના ખર્ચે ટિકિટ લઈ આવવા તૈયાર થયા, પણ હવે કશું જોખમ લેવાની મારી તૈયારી નહોતી. ટ્રેનમાંથી ઊતરી હું સીધો ટિકિટબારીએ ગયો અને બોલ્યો, ‘સાવરકુંડલાની એક ટિકિટ આપો.’ બુકિંગ કલાર્ક ઘડી ભર મારી સામે જોઈ રહ્યા પછી બોલ્યા, ‘આજે જ જવાનું છે ?’
‘હા.’ મેં કહ્યું, ‘આજે જ જવાનું છે. અત્યારે જ જવાનું છે. આ ટ્રેનમાં જ જવાનું છે.’ કોર્ટમાં એફિડેવિટ કરતો હોઉં એમ હું એકીશ્વાસે બોલી ગયો.
‘ટ્રેન આવે એ પહેલાં આવવું જોઈએ ને ?’ આ સાંભળી હું ગભરાયો. ટ્રેન આવી જાય પછી ટિકિટ ન આપવાનો કાયદો હશે કે શું ? મેં કહ્યું : ‘સાહેબ, આ ટ્રેન આવે એ પહેલાં આવવાનું મારા માટે શક્ય જ નહોતું.’ ‘કેમ ?’
‘હું આ ટ્રેનમાં જ આવ્યો.’
‘હેં ?’ મારી વાત સાંભળી બુકિંગ કલાર્કના આશ્ચર્યની અવધિ ન રહી. એમની આટલાં વરસની નોકરીમાં આવો કિસ્સો પહેલો જ હશે એવું એમના ચહેરા પર વ્યાપેલા આશ્ચર્ય પરથી લાગતું હતું. ‘તમે આ ટ્રેનમાં આવ્યા ? વિધાઉટ ટિકિટ ?’ ‘વિધાઉટ ટિકિટ’ની વાત સાંભળી મારા મોતિયા મરી ગયા. ફરી દંડની કાર્યવાહી તોળાઈ રહી હોય એવી મને બીક લાગી, પણ ત્યાં તો કંડકટરસાહેબ આવી પહોંચ્યા. એમણે મને ટિકિટ ઈશ્યૂ કરવાનું બુકિંગ કલાર્કને કહ્યું. બુકિંગ કલાર્કે મને ટિકિટ આપી. આ ટિકિટ પર કંડકટરસાહેબે મને બીજા 60 રૂપિયા લઈ નવું રિઝર્વેશન આપ્યું.
ચંપારણની વાત છે. ત્યાંના નીલવરોના અન્યાય ને અત્યાચારોની બાપુએ તપાસ શરૂ કરેલી અને પ્રજામાં કંઇક ચેતન આવ્યું હતું. બાપુએ ઠેકઠેકાણે શાળાઓ ખોલેલી તેની પણ લોકો પર સારી અસર થવા માંડી હતી. ગોરા નીલવરો આથી ગભરાયા હતા. કોઇએ બાપુને કહ્યું, “અહીંનો અમુક નીલવર સૌથી દુષ્ટ છે. તે આપનું ખૂન કરાવવા માગે છે ને તેને માટે તેણે મારા રોક્યા છે.” આ સાંભળીને બાપુ એક દિવસ રાત્રે એકલા પેલા ગોરાને બંગલે પહોંચ્યા ને કહેવા લાગ્યા: “મેં સાંભળ્યું છે કે મને મારી નાખવા માટે તમે ગોરાઓ રોક્યા છે, એટલે કોઇને કહ્યા વગર હું એકલો આવ્યો છું.” શિષ્યત્વને ‘એક પવિત્ર અને અંગત વિષય’ ગણાવીને ગાંધીજીએ લખ્યું હતું કે તે દાદાભાઈ નવરોજીના ચરણે બેઠા, પણ દાદાભાઈ તેમનાથી ઘણા દૂર હતા.’હું એમનો પુત્ર થઈ શકત, શિષ્ય નહીં.’ એવી ટીપ્પણી સાથે ગાંધીજીએ લખ્યું હતું, ‘શિષ્ય એ પુત્રથી અધિક નિકટનો નાતો છે. શિષ્ય થવું એ નવો જન્મ લેવા જેવું છે. એ સ્વેચ્છાથી કરેલું આત્મસમર્પણ છે.’
દેશદુનિયાના અનેક લોકો પર પોતાનો પ્રભાવ પાથર્યો. એક-દોઢ સદી પછી પણ તેમના ચાહકો, ભક્તો, અનુયાયીઓ મોજુદ છે. છતાં, તેમાંથી કોઈ ગાંધીજી બની શક્યું નથી. મહાત્મા ગાંધીએ તેમના પ્રારંભિક જીવનથી ખૂબ જ સંઘર્ષ કર્યો પરંતુ તમામ દુ:ખોને ધ્યાનમાં લીધા વગર, તેમણે પોતાનો માર્ગ બનાવ્યો. અને તે આપણા સ્વતંત્રતાના ઇતિહાસનો ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ ભાગ છે.જય હિન્દ. જય ભારત.
